जागतिक समस्या आणि भारताची भूमिका

 

राज्यशास्त्र 12. जागतिक समस्या आणि भारताची भूमिका १. योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा. १. मानवी हक्क दिवस ---------- या दिवशी साजरा केला जातो. २. भारताने निरंतरपणे --------- मानवी हक्कांचा पुनरुच्चार केला आहे. ३. मानवी हक्का मध्ये --------- समानता समाविष्ट आहे. उत्तरे : 1. 10 डिसेंबर 2. जागतिक .3. आर्थिक   I. एका वाक्यात उत्तर लिहा. 1. दुसरे महायुद्ध संपल्यामुळे कोणता महत्त्वाचा बदल झाला?  उत्तर : साम्राज्यवाद आणि वसाहतवाद संपला.   2. सर्वसाधारण सभेने मानवी हक्कांबाबत घोषणा कधी स्वीकारली?  उत्तर : 10 डिसेंबर 1948.   3. शस्त्रास्त्रांच्या स्पर्धेबाबत  आयसेन हूवरने काय म्हटले आहे ? उत्तर :  जाग फक्त शस्त्रास्त्रावर खर्च करत नसून कामगारांचा घाम, शास्त्रज्ञांची  विद्वत्ता आणि बालकांच्या अशा आकांक्षा वाया घालवत आहे.”    4. मानवाधिकारांबाबत भारताची भूमिका काय आहे? उत्तर :  भारत सुरुवातीपासूनच मानवी हक्कांच्या संरक्षणासाठी आग्रहाने प्रयत्नशील आहे.   5. मानवी हक्क म्हणजे काय आहेत? उत्तर :  व्यक्तीच्या विकासासाठी आवश्यक असलेले हक्कम्हणजे मानवी हक्क होय.   6. शस्त्रास्त्र स्पर्धा म्हणजे काय? उत्तर :  स्पर्धात्मक मार्गाने सामूहिक विनाशासाठी शस्त्रास्त्रांचे उत्पादन.   7. ‘तिसरे जग’ या शब्दाचा अर्थ काय आहे? उत्तर :  ‘तिसरे जग’ या शब्दाचा अर्थ मागास राष्ट्रे किंवा गरिबी आणि विकास नाही.       २. गटात चर्चा करा आणि खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा. १. दुसर्‍या जागतिक महायुद्धानंतर जगाला कोणकोणत्या समस्यांना तोंड द्यावे लागले? उत्तर : 1. मानवी हक्कांची पायमल्ली 2. शस्त्रास्त्र स्पर्धा 3. आर्थिक असमानता 4. दहशतवादासारख्या समस्यांना तोंड द्यावे लागले.   २. मानवी हक्कासंदर्भात भारताची भूमिका स्पष्ट करा. उत्तर : ● भारताने नेहमीच जगभरातील मानवी हक्कांचे समर्थन केले आहे. ● भारतीय घटनेत मूलभूत हक्कांची तरतूद केली आणि त्याद्वारे त्या  समस्येवर प्रकाश टाकण्यात महत्वाची भूमिका बजावली आहे. ● संयुक्त राष्ट्रांच्या महासभेत भारताने नेहमीच मानवाच्या मूलभूत हक्कांचे समर्थन केले आहे. ● राष्ट्रीय मानवाधिकार आयोगाची स्थापना करण्यात आली आहे.  ● गुलामगिरी पद्धत, माणसांचा व्यापार, बालकामगार पद्धत, स्त्रियांचे शोषण यांच्यावर जागतिक मानवी हक्कांच्या घोषणेनुसार प्रतिबंध करण्यात आला आहे.    ३. शस्त्रास्त्र स्पर्धा जगाला विनाशाच्या खाईत लोटणार या विधानाच्या आधारे शस्त्रास्त्र स्पर्धेमुळे होणारे दुष्परिणाम लिहा. उत्तर : 1. अण्वस्त्र युगामध्ये आपण युद्ध संपविले पाहिजे नाहीतर युद्ध आम्हाला संपवून टाकेल. 2. सध्याच्या जगात शस्त्रास्त्र स्पर्धा ही एक अत्यंत गंभीर समस्या आहे. 3. जागतिक स्तरावरील भीती 4.  असुरक्षितता 5. अस्थिरता 6.  तणाव  किंवा प्रत्यक्ष युद्ध इत्यादी. 7. शस्त्रास्त्रांचे उत्पादन वाढवणे 8. शस्त्रास्त्रांचा साठा इत्यादींना प्रोत्साहन देणे. या पद्धतीने आपण म्हणू शकतो  की शस्त्रास्त्रांची शर्यत जगाच्या विनाशाकडे नेईल.        ४. राष्ट्रांच्या आर्थिक मागासलेपणाची कारणे काय आहेत? उत्तर : आर्थिक मागासलेपणाची कारणे आहेत – 1. अन्नाची कमतरता 2. वैद्यकीय सुविधांचा अभाव 3. उच्च  शैक्षणिक सुविधांचा अभाव इ. 4.  युरोपीय देशांचे वसाहतवाद धोरण  5. भांडवलाचा अभाव 6. तंत्रज्ञानाचा अभाव 7. अयोग्य व्यापारी धोरण 8. जागतिकीकरण  9. जीवघेणी व चुकीची स्पर्धा    ५. आर्थिक असमानता दूर करण्यासाठी भारताने कोणती पावले उचलली आहेत? उत्तर : 1. उद्योगांचा विस्तार 2. उत्पन्न आणि संपत्तीचे समान वितरण 3.  रोजगार हमी कार्यक्रम. 4. लोकसंख्या नियंत्रण   ६. दहशतवादाचे परिणाम कोणकोणते? उत्तर : 1. यामुळे मानसिक वेदना निर्माण होतात 2.  यामुळे दहशत आणि हिंसा निर्माण होते. 3.  यामुळे लोकांमध्ये भीती निर्माण होते. 4.  यामुळे मोठ्या प्रमाणात वित्त आणि जीवित हानी होऊ शकते. 5.  यामुळे मालमत्तेचे नुकसान होऊ शकते. 6.  यामुळे आंतरराष्ट्रीय शांतता देखील बिघडते. 6. सामाजिक आणि संस्कृतीवर तसेच सरकारवर नकारात्मक प्रभाव पडतो.      ७. दहशतवादाला आळा घालण्यासाठी भारताने कोणती पावले उचलली आहेत. उत्तर :  1. दहशतवादविरोधी दल स्थापन केले आहे. 2.  दहशतवादाचा मुकाबला करण्यासाठी संरक्षण दलाला पाचारण केले जाते. 3. दहशतवादविरोधी कायदे संसदेद्वारे लागू केले जातात. 4. शेजारील राष्ट्रांना दहशतवादविरोधात लढण्यासाठी सहाय्य करणे 5.  सीमेवर हाय अलर्ट  6.  सार्वजनिक ठिकाणी हाय अलर्ट 7. कडक कायदेशीर कारवाई.   8. मानवी हक्कांच्या लढ्याला कोणत्या घटनांनी अधिक बळ दिले? उत्तर :  1. 1776 चे अमेरिकन स्वातंत्र्य युद्ध. 2.  1789 ची  फ्रेंच राज्यक्रांती. 3.  1917 मधील रशियन क्रांती. 4.  भारताचा स्वातंत्र्यलढा.   9. अमेरिका आणि रशिया यांच्यात झालेले द्विपक्षीय करार कोणते? उत्तर :  1. मर्यादित  चाचणी बंदी करार (PTBT) 2.  सर्वसमावेशक अणु चाचणी बंदी करार (CTBT) 3. निर्णयात्मक शस्त्र नियंत्रण करार (SALT) 4. अण्वस्त्र प्रसारबंदी करार (NNPT)   10.भारतातील मानवी हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी स्थापन करण्यात आलेल्या आयोगांचा उल्लेख करा उत्तर :  1.  राष्ट्रीय मानवाधिकार आयोग 2. अनुसूचित जातींसाठी राष्ट्रीय आयोग 3. अनुसूचित जमातींसाठी राष्ट्रीय आयोग 4. राष्ट्रीय महिला आयोग   11. दुसरे महायुद्ध संपल्यानंतर  कोणते महत्त्वाचे बदल झाले? उत्तर :  1.  एक नवीन जागतिक व्यवस्था उदयास आली. 2. संयुक्त राष्ट्रसंघाची स्थापना 3. शस्त्रास्त्र स्पर्धा 4. दहशतवादही सुरू झाला 5.  मानवी हक्क नाकारणे.   १२.दहशतवादाला चालना देणारी कारणे ओळखा? उत्तर :  1.   धार्मिक कट्टरतावाद 2.  विघटनवाद 3. तीव्र  डावी विचारसरणी 4. प्रांतीयवाद 5. जातीयवाद 6.  राजकीय डावपेच

भारताचे इतर राष्ट्रांशी नातेसंबंध

 

राज्यशास्त्र 10. भारताचे इतर राष्ट्रांशी नातेसंबंध   १.योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा. १. भारत हा देश----- खंडात आहे २. भिलाई व बोकारो येथील पोलाद प्रकल्प उभारण्यासाठी------ या देशाने आर्थिक सहाय्य केले आहे. उत्तरे : 1. आशिया  2. रशिया    २. खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा. १. इतर राष्ट्रांशी उत्तम नाते संबंधांची आवश्यकता का आहे? उत्तर : देशांना इतर राष्ट्रांशी चांगले संबंध असणे आवश्यक आहे कारण ● शांतता आणि चांगले संबंध राखण्यासाठी ● आर्थिक लाभासाठी ● वैश्विक बंधुत्वासाठी ● संस्कृती आणि परंपरा सामायिक करण्यासाठी सीमा सुरक्षा, परकीय व्यापार, देशाची प्रतिष्ठा इत्यादीसारख्या राष्ट्रीय हितांचे काळजीपूर्वक रक्षण करण्यासाठीही शेजारील देशांशी संबंध चांगले राखले पाहिजेत.   २. भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील तणावाची कारणे कोणती? उत्तर : भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील तणावाची कारणे आहेत ● काश्मीर समस्या ● पाणी आणि सीमा विवाद ● पाकिस्तानकडून दहशतवाद पसरवणे ● चीन-पाकिस्तान संबंध ● पाकिस्तानमधील लष्करी राजवट  आणि राजकीय अस्थिरता ● पाकिस्तानविरुद्ध झालेली चार युद्धे   ३. भारत आणि चीन मधील संबंध का ताणले गेले आहेत? उत्तर : ● सीमा विवाद ● अण्वस्त्रांची निर्मिती ● विदेशी व्यापाराची आव्हाने ● सीमा रेषेतील सैनिकी अतिक्रमण  ● चीन-पाकिस्तान संबंध ● अरुणाचल प्रदेशावर चीनचा दावा ● भारतातील नक्षलवादाच्या रूपात माओवाद्यांचा दहशतवाद   ४. भारत आणि अमेरिका या लोकशाही राष्ट्रांचे संबंध कसे आहेत ते स्पष्ट करा. उत्तर : ● अमेरिकेने भारताला आर्थिक विकासासाठी पंचवार्षिक योजनांमध्ये आर्थिक मदत केली होती. ● 1962 साली चीनच्या  आक्रमणावेळी  अमेरिकेने भारताला केलेल्या सहाय्यामुळे भारताला बळ मिळाले ● दोन्ही राष्ट्रांमध्ये विदेशी  व्यापार, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान, अवकाश आणि शिक्षण या क्षेत्रात चांगले संबंध आहेत. ● संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या आंतरराष्ट्रीय  शांततेच्या तत्त्वाशी दोन्ही राष्ट्रे कटिबद्ध आहेत.   5.  भारत आणि रशिया यांच्यातील संबंध स्पष्ट करा. उत्तर : ● भारताचे रशियाशी चांगले मैत्रीपूर्ण संबंध आहेत ● 1962 मध्ये चीनच्या भारतावरील आक्रमणाचा रशियाने निषेध केला. ● 1961 मध्ये गोवा मुक्तीदरम्यान रशियाने भारताला पाठिंबा  दिला. ● 1966 मध्ये रशियाच्या मध्यस्थीने भारत आणि पाकिस्तानने ताश्कंद करारावर स्वाक्षरी केली. ● 1971 मध्ये भारत-रशिया दरम्यान 20 वर्षांचा शांती, मैत्री व सहकार्याचा करार झाला होता. ● रशियाने बोकारो आणि भिलाई लोह-पोलाद प्रकल्पाच्या स्थापनेत भारताला मदत केली.  ● संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या सुरक्षा समितीत भारताला कायमचे सदस्यत्व मिळावे यासाठी रशिया प्रयत्नशील आहे.   6. सिंधू नदीच्या संस्कृतीपासून अलीकडच्या काळापर्यंत भारत आणि चीन यांच्यातील संबंधांचे वर्णन करा ● मेसोपोटेमिया आणि सिंधू संस्कृतीकडे परत जाते ● चीनमध्ये बौद्ध धर्माचा स्वीकार ● राज्यकर्त्यांमधील व्यावसायिक संबंध ● कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रात चीनच्या रेशमाची चर्चा ● पंचशील तत्त्वे ● तिबेटी संकट ● 1962 मध्ये युद्ध ● सीमा विवाद ● अरुणाचल प्रदेश वाद ● ब्रिक्स राष्ट्रे   7. भारत आणि पाकिस्तानमधील तणावपूर्ण संबंध सुधारण्यासाठी कोणत्या उपाययोजना केल्या आहेत? ● ताश्कंद करार. ● शिमला करार. ● लाहोर बस यात्रा. ● आग्रा परिषद.   8. भारत आणि चीन यांच्यातील सीमा विवाद असूनही त्यांनी आपले संबंध कसे मजबूत केले आहेत? ● भारत आणि चीनमध्ये 1980 नंतर चांगले व्यापारी संबंध प्रस्थापित झाले आहेत ● ‘ब्रिक्स’ देशांचा समूह २०१५ मध्ये स्थापन करण्यात आला

भारतासमोरील आव्हाने आणि त्यावरील उपाययोजना

 

राज्यशास्त्र 10. भारतासमोरील आव्हाने आणि त्यावरील उपाययोजना   I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा. 1 . आपल्या प्रांताविषयी असणाऱ्या पराकोटीच्या प्रेमाला ---------- म्हणतात . 2. भारतात भाषिक राज्य ----------- साली  निर्माण झाली आहेत . 3. कर्नाटकात भ्रष्टाचाराला आळा घालण्यासाठी ----------- संस्था कार्यरत आहे. 4 . 2011 च्या जनगणनेनुसार भारताची लोकसंख्या ----------- कोटीच्या वर गेली आहे . 5. ग्राहकाकडून अधिक लाभ मिळविण्याच्या वृत्तीला  -----------  असे म्हणतात . उत्तरे  : 1. प्रांतीयवाद 2. 1956  3. लोकायुक्त  4. 121 कोटी  5. नफेबाजी    II . खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा. 1. जातीयवाद देशाच्या ऐक्याला बाधक आहे . कसा ? उत्तर :  1. जातीयवाद भारतीय समाजाचा सर्वात मोठा शत्रू आहे. 2. समाजात धार्मिक फूट निर्माण करतो. 3  परस्पर अविश्वास आणि भीती निर्माण करतो. 4.  सामाजिक गटबाजीकडे नेतो.  5. आर्थिक वैमनस्य निर्माण करतो. 6.  राजकीय शत्रुत्व वाढवितो. 7. आपल्या राष्ट्रीय एकता आणि अखंडतेला बाधा आणतो. 8. धार्मिक  द्वेष आणि तात्त्विक फूट पाडतो. 9. सामाजिक अशांतता निर्माण करतो.  10. जीवित आणि मालमत्तेची हानी होते. 11. अनैतिक , परस्पर आरोप  आणि धार्मिक गटांमधील शारीरिक हल्ले व दंगे पसरविण्याचे काम करतो. 12. देशाचे हीत दुर्लक्षिले जाते.   2. प्रांतीयवाद देशाच्या विकासाला मारक ठरतो. चर्चा करा. उत्तर : 1.  देशाच्या एकतेला व हिताला बाधक ठरतो. 2. यामुळे आंतर-राज्य -सीमा समस्या निर्माण होतील. 3. नदीच्या पाण्याचा वाद निर्माण होतो. 4.  हे राष्ट्रीय हिताच्या विरुद्ध आहे. 5. यामुळे भाषिक कट्टरता निर्माण होते. 6. हे राष्ट्राच्या एकात्मतेला बाधा आणते. 7. यामुळे प्रादेशिक संघर्ष होतात. 8. यामुळे राज्यांमध्ये शत्रुत्व निर्माण होते.     3. साक्षरतेच्या प्रसारासाठी केलेल्या उपाय योजना कोणत्या ? उत्तर : 1. ‘सर्व शिक्षा अभियान’ सुरू करण्यात आले आहे. 2. ‘राष्ट्रीय साक्षरता अभियान’ देखील सुरू करण्यात आले आहे. 3. ‘साक्षर भारत’ कार्यक्रम सुरू करण्यात आला आहे. 4. शिक्षणाचा हक्क-2009 सुरू करण्यात आला आहे. 5. शिक्षण हा मूलभूत अधिकार म्हणून मान्य केला आहे. 6. सक्तीचे मोफत शिक्षण लागू करण्यात आले आहे. 7. शारीरिकदृष्ट्या अपंगांना प्राधान्य. 8. मुलींचे शिक्षण आणि महिला जागृतीला प्राधान्य देण्यात आले आहे.   4. स्त्रियांचा दर्जा उंचावण्यासाठी तुम्ही कोणता सल्ला द्याल ? उत्तर : 1. शासनाने महिला व बाल कल्याण  विभाग सुरू केला आहे. 2. स्त्री शिक्षणावर भर देण्यात आला आहे. 3. बालविवाह प्रतिबंध कायदा लागू केला आहे. 4. हुंडा बंदी कायदा सुरू झाला. 5. कर्नाटक सरकारने ‘स्त्री शक्ती’ योजना  सुरू केली. 6. महिला स्वयंरोजगारासाठी आर्थिक साहाय्य आणि कर्जाची योजना सुरू.  7. राष्ट्र आणि राज्य पातळीवर महिला आयोग सुरू केले आहेत. 8. निवडणूक आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये  महिला आरक्षण ठेवले. 9. स्त्री शक्ती संघटना व महिला बचत संघ, सहकारी संस्था सुरू करण्यात आल्या आहेत.   5. देशाची लोकसंख्या म्हणजे मानवी साधनसंपत्ती होय . स्पष्ट करा . उत्तर :  1. देशाच्या प्रगतीसाठी त्याचा उपयोग होऊ शकतो. 2. नैसर्गिक संसाधनांच्या वापरासाठी ते आवश्यक आहे. 3. हे शेतीच्या विकासास मदत करते. 4. हे औद्योगिक विकासास समर्थन देते. 5. निर्यात आणि आयात वाढतात. 6. नवीन रोजगार संधी उघडणे. 7. कामगार वर्गाच्या कमतरतेवर मात करते. 8. हे सरकारी योजनांच्या अंमलबजावणीसाठी समर्थन करते   6. दारिद्रय निर्मूलनासाठी कोणत्या उपाय योजना आहेत ? स्पष्ट करा . उत्तर :  1. बीपीएल कार्डाचे  वितरण  करण्यात आले आहे. 2. पंचवार्षिक योजनातून दारिद्र्य निर्मूलन आणि दरडोई उत्पन्नाची वाढ उद्दिष्टे ठेवण्यात आली आहेत. 3. सरकारने जवाहर  रोजगार योजना सुरू केली. 4. प्रधानमंत्री ग्रामोदय योजना लागू केली. 5. ग्रामीण रोजगार हमी योजना सुरू केली.6. नैसर्गिक संसाधनांचा योग्य वापर. 7. सार्वजनिक वितरण प्रणालीची अंमलबजावणी 8. (संध्या सुरक्षा योजना, विधवा वेतन योजना, अटल बिहारी पेन्शन योजना, उद्योग खात्री  योजना, आश्रय योजना, अन्नभाग्य योजना, IRDP)   7. चोरटा व्यापार म्हणजे काय ? याला कसा आळा घालता येईल ? उत्तर :  सरकारला कोणतेही आयात शुल्क न भरता परदेशातून माल आणणे म्हणजे चोरटा व्यापार किंवा तस्करी होय. नियंत्रण उपाय. 1. घरगुती बदलांना प्रोत्साहन देऊन. 2. देशांतर्गत बाजारांचे मॉड्युलेशन. 3. किमती नियंत्रित करणे. 4. योग्य निर्यात-आयात धोरण राबविणे. 5. कडक तटीय दक्षता सेवा. 6. कठोर शिक्षेची अंमलबजावणी. 7. आंतरराज्य व्यापार करारांवर स्वाक्षरी करणे. 8. लोकांमध्ये योग्य जागरूकता निर्माण करणे. 9. तस्करीच्या मालावर सामाजिक बहिष्कार.   8. नफेबाजीमुळे उत्पादक व ग्राहकांना तोटा होतो. याचे समर्थन करा . उत्तर :  1. यामुळे असमानता निर्माण होते.2. यामुळे गरिबी वाढते.3. हे समाजातील गुन्ह्यांना प्रोत्साहन देते. 4. हे समाज भ्रष्ट करते. 5. अनैतिक व्यवसायाकडे नेतो.6. यामुळे महागाई वाढेल.7. फार कमी लोकांमध्ये उत्पन्न जमा होईल.