सामाजिक व धार्मिक सुधारणांच्या चळवळी

 

5. सामाजिक व धार्मिक सुधारणांच्या चळवळी     I.  खालील रिकाम्या जागा योग्य शब्दांनी भरा. 1. 19व्या शतकाला __________________ चा काळ म्हणतात. उत्तर : भारतीय पुनरुज्जीवनाचा कालखंड’ 2. राजा राम मोहन रॉय यांनी _______________ हे वृत्तपत्र सुरू केले. उत्तर : संवाद कौमुदी’ 3. प्रार्थना समाजाचे संस्थापक _______________ होते. उत्तर : आत्माराम पांडुरंग 4. ____________ यांनी  स्वातंत्र्य ही प्रत्येक व्यक्तीची मूलभूत गरज असल्याचा प्रचार केला उत्तर : महात्मा जोतिबा फुले 5. स्वामी विवेकानंदांचे गुरू  _______________ होते उत्तर : रामकृष्ण परमहंस   II . खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा : 1. ब्राह्मो समाजाची शिकवण कोणती ? उत्तर : ब्राह्मोसमाजाची स्थापनाराजाराम मोहन राय यांनी केली. ·        मूर्तिपूजा व  अनेक ईश्वरवादाला विरोध केला. ·        एकेश्वरवादाला प्रोत्साहन दिले. ·        यज्ञ आणि विधी यांच्या कामगिरीचा निषेध केला.  ·        पुरोहित वर्गाला विरोध केला. ·        आधुनिक विज्ञान आणि इंग्रजी शिक्षण आवश्यक आहे, ·        महिलांच्या शोषणाला विरोध केला. ·        सती प्रथा आणि बालविवाहास विरोध केला.   ·        सतीबंदी कायद्याचे समर्थन केले. ·        पत्रकारितेतून लोकांत विवेकवाद रुजवण्याचा प्रयत्न केला. ·        इंग्रजी शिक्षणाला महत्त्व दिले     2. “वेदांकडे परत चला” या  दयानंद सरस्वतींच्या विधानाचे विश्लेषण करा. उत्तर : दयानंद सरस्वती यांनी आर्य समाजाची स्थापना केली.   ·        देशभर फिरून व्याख्याने दिली ·        वेद हेच  सत्य आहेत.   ·        वेद हेच  ज्ञानाचे स्त्रोत आहेत. ·        या संदर्भात ‘वेदांकडे परत चला’ असा सल्ला दिला. ·        ‘सत्यार्थ प्रकाश’ या पुस्तकात आपली शिकवण मांडली ·        त्यांनी मूर्तिपूजा आणि जातिव्यवस्थेचा निषेध केला. ·        जातीचा निर्णय व्यक्तीच्या जन्मावरून नव्हे तर क्षमतेवर आधारित असावा, असे मत मांडले. ·        पुरोहित वर्गाच्या असंख्य निरर्थक प्रथा आणि वर्चस्व नाकारले. ·        विधवा विवाहाला प्रोत्साहन दिले. ·        लोकांना स्वदेशी वस्तू वापरण्याचे आवाहन केले.   3. सत्यशोधक समाजाने प्रतिपादन  केलेल्या सुधारणांचे विवरण करा. उत्तर : सत्यशोधक समाजाची स्थापना ज्योतिबा फुले यांनी केली. ·   स्वातंत्र्य ही प्रत्येक व्यक्तीची मूलभूत गरज आहे आणि स्वातंत्र्य नसल्यास कोणतीही व्यक्ती आपले विचार व्यक्त करू शकत नाही. ·        दारूबंदीसाठी प्रयत्न केले. ·   स्त्री-पुरुष असमानता, मानवी हक्क नाकारणे, लोकांचे शोषण आदि गोष्टींना विरोध केला. ·        अस्पृश्यतेच्या प्रथेला कडाडून विरोध केला.   ·        मुलींसाठी प्राथमिक शाळा काढली. ·        शूद्र आणि जातिहीन वर्गांवर सक्ती केल्या जात असलेल्या गुलामगिरीचा निषेध केला ·        अशा गुलामगिरीसाठी जबाबदार असलेल्या लोकांचा निषेध केला. ·        मोफत आणि सक्तीच्या शिक्षणाचा पुरस्कार केला. ·        शाहू महाराजांनी सत्यशोधक समाजाच्या अनेक शाखा उघडल्या आणि त्यांचे कार्य चालू ठेवले ·        ‘गुलामगिरी’ या पुस्तकात शोषणाविषयी सविस्तर लिहिले आहे. ·  फुले यांच्या पत्नी सावित्रीबाई फुले यांनीही सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून स्त्री शिक्षणासाठी परिश्रम घेतले. ·        पुढे डॉ.बी.आर.आंबेडकर यांच्यावर फुलेंच्या तत्त्वांचा प्रभाव पडला.   4. अलीगड चळवळीच्या उद्देशांचे विश्लेषण करा. उत्तर : अलिगढ चळवळीची सुरुवात व नेतृत्व सर सय्यद अहमद खान यांनी केले.  ·  मुस्लिमांच्या राजकीय, सामाजिक, शैक्षणिक, धार्मिक आणि तात्विक विश्वासांमध्ये परिवर्तन करणे. ·         पौर्वात्य आणि पाश्चात्य विचारांच्या सुसंवादाला चालना देणे.   ·   मुस्लिम समाजाला आधुनिक शिक्षण देण्याच्या उद्देशाने त्यांनी ‘द अँग्लो-ओरिएंटल कॉलेज’ सुरू केले. ·     पुढे या महाविद्यालयाचे नामकरण  ‘अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठ’ असे करण्यात आले. ·        पाश्चात्य शिक्षणाबरोबरच धार्मिक शिक्षण देणे. ·         पाश्चात्य शिक्षणाद्वारे आधुनिक समाजाची निर्मिती करणे.   ·        मुस्लिम समाजाला एकत्र आणणे. ·        त्यांनी स्त्री साक्षरतेचे समर्थन केले. ·        बहुपत्नीत्वाला विरोध केला. ·         विधवाविवाहाच्या विरोधात असलेल्या कल्पनांचा निषेध केला.     5. रामकृष्ण मिशनची उद्दिष्टे स्पष्ट करा. उत्तर : रामकृष्ण परमहंस यांच्या आदर्शांचा, विचारांचा प्रचार करण्यासाठी. ·        सर्व धर्मांच्या समानतेचा संदेश पोहोचवणे आणि ते प्रत्यक्षात आणणे.   ·        प्राचीन, आधुनिक आणि पाश्चात्य विचारवंतांचा संगम साधणे. ·        शिक्षण आणि समाजसेवेच्या माध्यमातून संस्कृतीचे संवर्धन करत आहे.   6. स्वामी विवेकानंद हे तरुणांचे  प्रेरणास्थान  होते. स्पष्ट करा. उत्तर : स्वामी विवेकानंद हे एक क्रांतिकारी संन्यासी होते. ·        स्वामी विवेकानंदांनी 'रामकृष्ण मिशनची स्थापना केली ·        रामकृष्ण परमहंसांचे विचार समाजापर्यंत पोहोचविले ·        ज्यांनी जीवनातील प्रेमाचे महत्त्व सांगत भारतीयांना जागृत केले. ·        त्यांनी व्यक्तीचे महत्त्व, त्याची उपस्थिती आणि क्षमता यावर जोर दिला. ·        मोक्षप्राप्तीसाठी प्रार्थना आणि योगाभ्यास याशिवाय समाजसेवाही आवश्यक आहे. ·        शिक्षण आणि समाजसेवेच्या माध्यमातून संस्कृतीचे संवर्धन करत आहे.   ·        राष्ट्र आणि धर्म या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. ·        गांधीजींसह अनेक राष्ट्रीय नेते विवेकानंदांच्या तत्त्वज्ञानाने प्रेरित झाले होते. ·        शिकागोतील जागतिक धर्म परिषदेत, सर्व धर्मांबद्दल सहिष्णुतेचा पुरस्कार करून आणि सर्व धर्म सत्य आहेत हे सांगितले. ·        भारताच्या महानतेचे समर्थन केले. ·        भारतीय संस्कृतीची ओळख जगाला करून दिली. तरुणांसाठी ते आदर्श होते.   7. अॅनी बेझंटनी कोणत्या सुधारणा केल्या ? उत्तर : भारतात थिऑसॉफिकल सोसायटीचे उपक्रम सुरू केले आणि त्याला नवे चैतन्य दिले. ·        आपल्या व्याख्यानातून भारतीय संस्कृतीचा अभिमान जागविला. ·   समाजात समता, वैश्विक बंधुता आणि एकोपा प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला. ·        भारतीय  स्वातंत्र्यलढ्याला पूर्ण पाठिंबा दिला. ·   ‘न्यू इंडिया’ आणि ‘कॉमनविल’ ही वृत्तपत्रे त्यांच्या कल्पनांचा प्रचार-प्रसार करण्यासाठी सुरू केली. ·        1916 मध्ये तिने होमरूल चळवळ सुरू केली. ·        1917 च्या काँग्रेस अधिवेशनाच्या त्या अध्यक्षा होत्या. ·        भारतीय तत्त्वज्ञान व स्वातंत्र्यलढ्यात त्यांनी मोठे योगदान दिले.